سیستم استرس بدن ما یک سازوکار دفاعی حیاتی است که برای حفظ تعادل داخلی در مواجهه با چالش‌ها طراحی شده است.این چالش‌ها می‌توانند شامل یک تهدید واقعی و فیزیکی یا یک تهدید ذهنی و ادراک‌شده باشند.بدن ما در برابر هر دوی این موارد، یک واکنش جامع را آغاز می‌کند که هدف آن بسیج انرژی برای مقابله است.اگرچه این سیستم برای بقا ضروری است، اما فعال‌سازی نامناسب یا طولانی‌مدت آن، انرژی زیادی مصرف می‌کند و به طور مستقیم با بیماری‌های جسمی و روانی متعددی، از جمله اضطراب، مرتبط است.

• 1404-08-18

درک مکانیسم اضطراب: نقش سیستم‌های استرس مغز و راهکارهای آرام‌سازی

درک مکانیسم اضطراب: نقش سیستم‌های استرس مغز و راهکارهای آرام‌سازی

I. مقدمه: تلاش مغز برای حفظ تعادل در برابر استرس

I.A. تعریف واکنش استرس: تهدید واقعی در برابر تهدید ذهنی

سیستم استرس بدن ما یک سازوکار دفاعی حیاتی است که برای حفظ تعادل داخلی (مانند دمای بدن یا قند خون) در مواجهه با چالش‌ها طراحی شده است.¹ این چالش‌ها می‌توانند شامل یک تهدید واقعی و فیزیکی یا یک تهدید ذهنی و ادراک‌شده (مانند نگرانی شدید یا اضطراب اجتماعی) باشند.¹ بدن ما در برابر هر دوی این موارد، یک واکنش جامع را آغاز می‌کند که هدف آن بسیج انرژی برای مقابله است.¹

اگرچه این سیستم برای بقا ضروری است، اما فعال‌سازی نامناسب یا طولانی‌مدت آن، انرژی زیادی مصرف می‌کند و به طور مستقیم با بیماری‌های جسمی و روانی متعددی، از جمله اضطراب، مرتبط است.¹

I.B. سیستم اصلی استرس بدن: محور HPA

محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنال (HPA)، خط اصلی ارتباطی و فرماندهی بدن برای پاسخ به استرس است.² این محور یک زنجیره فرماندهی سه‌بخشی در مغز و بالای کلیه‌ها است که سطح کورتیزول (هورمون اصلی استرس) را تنظیم می‌کند.²

تحقیقات نشان می‌دهند که تجربه‌های استرس‌زای اوایل زندگی می‌توانند تنظیم این محور را به صورت دائمی تغییر دهند و فرد را در بزرگسالی مستعد ابتلا به انواع اختلالات اضطرابی کنند.³

II. مکانیسم دقیق فعال‌سازی و کنترل محور HPA

II.A. آبشار هورمونی: تولید کورتیزول

فعال‌سازی محور HPA از طریق یک آبشار هورمونی دقیق انجام می‌شود:

1. هیپوتالاموس (مرکز فرماندهی مغز): در پاسخ به استرس، هیپوتالاموس یک هورمون آغازگر (هورمون آزادکننده کورتیکوتروپین یا $\text{CRH}$) را آزاد می‌کند.²
2. هیپوفیز (غده زیرین): این هورمون آغازگر به غده هیپوفیز می‌رسد و باعث می‌شود آن هورمون پیام‌رسان (هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک یا $\text{ACTH}$) را به جریان خون ترشح کند.²
3. غدد آدرنال (فوق کلیه): $\text{ACTH}$ به غدد فوق کلیه (بالای کلیه‌ها) می‌رسد و آن‌ها را وادار به ترشح کورتیزول می‌کند.²

نقش کورتیزول: کورتیزول سطح قند (انرژی) موجود در جریان خون را افزایش می‌دهد و استفاده مغز از این قند را تقویت می‌کند . همچنین، عملکردهایی را که در شرایط خطر غیرضروری هستند (مانند دستگاه گوارش و سیستم ایمنی) کند می‌کند .

II.B. ترمز اضطراری: مکانیسم‌های بازخورد منفی

برای اینکه بدن در اثر کورتیزول زیاد آسیب نبیند، سیستم HPA به یک حلقه بازخورد منفی (سیستم ترمز) نیاز دارد.² کورتیزول ترشح‌شده به مغز (به ویژه هیپوتالاموس) سیگنال می‌دهد تا تولید هورمون آغازگر ($\text{CRH}$) را متوقف کند.²

این سیستم ترمز توسط دو نوع گیرنده حسگر (گیرنده‌های $\text{MR}$ و $\text{GR}$) در مغز تنظیم می‌شود :

• گیرنده‌های حساس ($\text{MR}$): بسیار حساس‌اند و حتی به کمترین میزان کورتیزول واکنش نشان می‌دهند تا تعادل پایه سیستم را حفظ کنند.⁶
• گیرنده‌های خاموش‌کننده ($\text{GR}$): حساسیت کمتری دارند و تنها زمانی فعال می‌شوند که سطح کورتیزول بسیار بالا باشد (اوج استرس). وظیفه اصلی آن‌ها خاموش کردن کامل پاسخ استرس است.⁶

در اضطراب مزمن، این گیرنده‌های خاموش‌کننده ($\text{GR}$) ممکن است دچار کاهش حساسیت شوند.⁷ در این شرایط، ترمز از کار می‌افتد و کورتیزول برای مدت طولانی در سطح بالا باقی می‌ماند.

III. ادراک تهدید و مدارات لیمبیک: منشأ اضطراب

III.A. تفاوت خطر واقعی و خطر ذهنی

• پاسخ انفعالی (خطر واقعی): واکنش‌های ناشی از آسیب فیزیکی فوری، از مسیرهای عصبی مستقیم و سریع استفاده می‌کنند.⁵
• پاسخ پیش‌بینانه (اضطراب و نگرانی): ناشی از آمادگی برای یک تهدید روانی یا پیش‌بینی شده هستند.¹ این تهدیدات ذهنی توسط سیستم لیمبیک (بخش احساسات مغز) پردازش می‌شوند و می‌توانند با همان شدت، محور HPA را فعال کنند.⁵

III.B. آمیگدال، هیپوکامپ، و فرماندهی نشانه‌های جسمانی

فعال‌سازی اضطراب ذهنی عمدتاً شامل تعامل بخش‌های کلیدی سیستم لیمبیک است:

• آمیگدال (مرکز زنگ خطر): این بخش در ارزیابی خطرات و پردازش ترس نقش محوری دارد و در افراد مضطرب، اغلب بیش‌فعال می‌شود و سیگنال‌های هیجانی را هدایت می‌کند.⁷ آمیگدال ورودی‌های فعال‌کننده را به هیپوتالاموس (مرکز آزادسازی $\text{CRH}$) می‌فرستد.⁵
• هیپوکامپ (ترمز اصلی): این ساختار مغزی وظیفه مهار و خاموش کردن محور HPA را از طریق ارسال سیگنال‌های مهاری به هیپوتالاموس بر عهده دارد.⁵

اضطراب بالینی زمانی رخ می‌دهد که سیستم‌های مهاری طبیعی، مانند هیپوکامپ و نورون‌های $\text{GABA}$رژیک (ماده شیمیایی کندکننده)، نتوانند به درستی در برابر سیگنال‌های تحریکی آمیگدال عمل کنند. این **برداشته شدن ترمز عصبی** ($\text{Disinhibition}$) باعث شلیک کنترل‌نشده $\text{CRH}$ و آغاز آبشار اضطراب می‌شود.⁵

III.C. نشانه‌های جسمانی: نقش آدرنالین

علاوه بر کورتیزول (محور HPA)، در واکنش‌های استرس حاد، سیستم سریع‌تری به نام محور سمپاتو-آدرنالین (SAM) فعال می‌شود.

• هورمون‌های سریع: غدد آدرنال علاوه بر کورتیزول، هورمون‌های آدرنالین و نوراپی‌نفرین را نیز ترشح می‌کنند.⁹ آدرنالین ضربان قلب و فشار خون را به سرعت بالا می‌برد تا انرژی بیشتری به عضلات برسد .
• علائم فیزیکی اضطراب: ترشح مزمن یا حاد این هورمون‌ها باعث می‌شود قلب اکسیژن بیشتری بخواهد و عروق تنگ شوند. این پدیده منجر به علائم جسمانی کلاسیک اضطراب مانند تپش قلب، درد قفسه سینه و تنگی نفس می‌شود.⁹
• پیامدهای سلامتی: فعال‌سازی مزمن هر دو محور (کورتیزول و آدرنالین) خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی، فشار خون بالا و التهاب مزمن را افزایش می‌دهد .

IV. سیستم‌های تعدیل‌کننده: ترمزهای شیمیایی مغز

علاوه بر سیستم HPA، مواد شیمیایی مغز (انتقال‌دهنده‌های عصبی) در تعدیل مدارات اضطرابی نقش حیاتی دارند:

IV.A. $\text{GABA}$: ماده شیمیایی «آرام‌کننده»

$\text{GABA}$ (گاما-آمینوبوتیریک اسید) اصلی‌ترین ماده شیمیایی مهاری (کندکننده) در مغز است و مسئول «ترمز عصبی» است .

• مکانیسم در اضطراب: مدارات کنترل اضطراب در آمیگدال (به ویژه هسته مرکزی آمیگدال یا $\text{CeA}$) عمدتاً توسط نورون‌های $\text{GABA}$ کنترل می‌شوند.¹⁰ فعال‌سازی $\text{GABA}$ باعث مهار نورون می‌شود . در اضطراب، ممکن است این ترمز مهاری ضعیف شود.¹⁰
• درمان دارویی: داروهای ضد اضطراب اصلی (مانند بنزودیازپین‌ها) با تقویت محل اتصال $\text{GABA}$ ($\text{GABA}_\text{A}$ receptor) در آمیگدال کار می‌کنند.¹⁰ این تقویت باعث بازیابی سریع کنترل مهاری بر آمیگدال می‌شود و خروجی‌هایی را که باعث علائم جسمانی می‌شوند، سرکوب می‌کند.¹⁰

IV.B. سروتونین و نوراپی‌نفرین

سروتونین ($\text{5-HT}$) و نوراپی‌نفرین ($\text{NE}$) از دیگر مواد شیمیایی مهمی هستند که مدارات لیمبیک را تنظیم می‌کنند . داروهایی مانند $\text{SSRI}$ها (که سطح سروتونین را بالا می‌برند) با تغییر طولانی‌مدت حساسیت مدارات مغزی، به طور غیرمستقیم به تنظیم فعالیت محور HPA کمک می‌کنند و به عنوان یک استراتژی درمانی بلندمدت عمل می‌نمایند.¹¹

V. استراتژی‌های یکپارچه برای کاهش اضطراب

مدیریت مؤثر اضطراب نیازمند هدف قرار دادن همزمان نقص‌های شیمیایی و عوامل ذهنی است.

V.A. مداخلات روانشناختی (تغییر درک)

تکنیک‌های ذهن و بدن نه تنها سلامت عمومی را بهبود می‌بخشند، بلکه به طور مستقیم بر سیستم‌های استرس مغز تأثیر می‌گذارند .

• ذهن‌آگاهی ($\text{Mindfulness}$): این نوع مدیتیشن بر تمرکز آگاهانه و بدون قضاوت بر لحظه حال تأکید دارد.¹² ذهن‌آگاهی با تغییر درک ما از یک موقعیت استرس‌زا (بازسازی شناختی)، سیگنال تهدید ارسالی از آمیگدال را کاهش می‌دهد.¹³ این کاهش سیگنال ورودی، به طور مؤثر، فعالیت $\text{CRH}$ و محور HPA را در منبع اصلی آن کاهش می‌دهد.¹³
• تنفس و آرامش: روش‌های تنفسی عمیق و تجسم به آرام‌سازی ذهن و بدن کمک می‌کنند و واکنش‌پذیری فیزیولوژیکی به استرس را کاهش می‌دهند.¹²

V.B. عوامل سبک زندگی و ورزش

• ورزش منظم: ورزش یک راهکار طبیعی و مؤثر برای تخلیه استرس است و باعث افزایش هورمون‌های "حال خوب" (اندورفین‌ها) می‌شود . ورزش با عادی‌سازی فعالیت‌های محور HPA و سیستم عصبی سمپاتیک، به عنوان یک ابزار پیشگیرانه حیاتی در برابر بیماری‌های مرتبط با استرس مزمن (مانند فشار خون بالا) عمل می‌کند .
• سایر راهکارها: اطمینان از خواب کافی (۷ تا ۸ ساعت)، حفظ رژیم غذایی سالم، نوشیدن آب کافی و کاهش مصرف محرک‌هایی مانند کافئین و الکل برای بازیابی بدن و ذهن ضروری است .

منابع (شیوه ونكوور)

1. Nutt DJ, Malizia AL. New insights into the role of the GABA-benzodiazepine receptor complex in anxiety. Biol Psychiatry. 2001; 50(12): 975-983.
2. Pérez-Tilve D, Schiöth HB. Mineralocorticoid and glucocorticoid receptors in the HPA axis negative feedback regulation. Curr Opin Pharmacol. 2019; 46: 12-19.
3. Herman JP, et al. Endocannabinoid signaling in the hypothalamic paraventricular nucleus is required for fast feedback inhibition of the HPA axis. Endocrinology. 2010; 151(10): 4811-4820.
4. Herman JP, McKlveen JM, Wulsin RL, Myers B. Neurocircuitry of Stress: Central Mechanisms Governing HPA Axis Regulation. Prog Neuro-Psychopharmacology & Biological Psychiatry. 2016; 65: 107-115.
5. Tafet GE, Nemeroff CB. The HPA axis in the pathophysiology of anxiety disorders. Front Psychiatry. 2020; 11: 564.
6. Cleveland Clinic. Hypothalamic-Pituitary-Adrenal (HPA) Axis [Internet]. Available from: https://my.clevelandclinic.org/health/body/hypothalamic-pituitary-adrenal-hpa-axis
7. Geerlings S, Gerritsen L. Glucocorticoid receptor desensitization in depression and anxiety. Front Neuroendocrinol. 2017; 46: 11-20.
8. Herman JP, et al. Neurocircuitry of Stress: Central Mechanisms Governing HPA Axis Regulation. Prog Neuro-Psychopharmacology & Biological Psychiatry. 2016; 65: 107-115.
9. Graubard RI, et al. HPA axis function and anxiety disorders: A review. Front Psychiatry. 2023; 14: 1178946.
10. Tafet GE, Nemeroff CB. The HPA axis in the pathophysiology of anxiety disorders. Front Psychiatry. 2020; 11: 564.
11. Mello et al., 2003; Geerlings and Gerritsen, 2017. Hyperactivation of the Amygdala in Anxiety. [Cited in: Front Neurosci. 2025; 15: 1541075].
12. Mayo Clinic. Mindfulness exercises: Simple ways to incorporate mindfulness into your life [Internet]. Available from: https://www.mayoclinic.org/healthy-lifestyle/consumer-health/in-depth/mindfulness-exercises/art-20046356
13. Hölzel BK, et al. The Neurobiology of Mindfulness-Based Stress Reduction: Potential Mechanisms and Clinical Implications. Biol Psychiatry. 2021; 89(12): 1167-1178.
14. MedStar Health. Stress and Your Heart: The Link Between Adrenaline and Heart Rate [Internet]. 2021. Available from: https://www.medstarhealth.org/blog/heart-and-stress
15. Tafet GE, Nemeroff CB. The HPA axis in the pathophysiology of mood and anxiety disorders..
16. Hölzel BK, et al. The Neurobiology of Mindfulness-Based Stress Reduction: Potential Mechanisms and Clinical Implications. Biol Psychiatry. 2021; 89(12): 1167-1178.
17. Street JA, Nayor J. Mind-Body Medicine: Where Mind Meets Body [Internet]. Emerson Health. 2020. Available from: https://emersonhealth.org/stress-reduction-meditation-where-mind-meets-body/
18. Mayo Clinic. Stress management: Know your body's stress response [Internet]. 2021. Available from: https://www.mayoclinic.org/healthy-lifestyle/stress-management/in-depth/stress/art-20046037
19. Pietro B, et al. Chronic HPA axis activation and cardiovascular risk factors. Int J Mol Sci. 2023; 24(6): 5786.
20. Nutt DJ, Malizia AL. New insights into the role of the GABA-benzodiazepine receptor complex in anxiety. Biol Psychiatry. 2001; 50(12): 975-983.
21. Pérez-Tilve D, Schiöth HB. Mineralocorticoid and glucocorticoid receptors in the HPA axis negative feedback regulation. Curr Opin Pharmacol. 2019; 46: 12-19.
22. Nutt DJ, Malizia AL. New insights into the role of the GABA-benzodiazepine receptor complex in anxiety. Biol Psychiatry. 2001; 50(12): 975-983.
23. Tafet GE, Nemeroff CB. The HPA axis in the pathophysiology of anxiety disorders. Front Psychiatry. 2020; 11: 564.

 

نظرات :

نظرتان را بنویسید :

نظر شما

نام *

نام خانوادگی *

ارسال نظر