این گزارش تحلیلی-تخصصی، به بررسی عمیق و چندجانبه ویژگی‌های روان‌سنجی (روایی و پایایی) و میزان کارایی عملیاتی (اثربخشی) ابزار غربالگری سلامت روان می‌پردازد که توسط وزارت آموزش و پرورش برای دانش‌آموزان دورۀ متوسطه اول از طریق سامانۀ مای مدیو (my.medu.ir) و در قالب طرح ملی «نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان» (نماد) اجرا می‌شود. این تحلیل به دنبال تبیین کیفیت فنی ابزار مورد استفاده و ارزیابی موفقیت نظام ارجاع و مداخلات پس از غربالگری در سطح ملی است.

• 1404-08-26

بررسی جامع روایی، پایایی و اثربخشی آزمون سلامت روان دورۀ متوسطه اول در سامانۀ مای مدیو (طرح نماد)

بررسی جامع روایی، پایایی و اثربخشی آزمون سلامت روان دورۀ متوسطه اول در سامانۀ مای مدیو (طرح نماد)

این گزارش تحلیلی-تخصصی، به بررسی عمیق و چندجانبه ویژگی‌های روان‌سنجی (روایی و پایایی) و میزان کارایی عملیاتی (اثربخشی) ابزار غربالگری سلامت روان می‌پردازد که توسط وزارت آموزش و پرورش برای دانش‌آموزان دورۀ متوسطه اول از طریق سامانۀ مای مدیو (my.medu.ir) و در قالب طرح ملی «نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان» (نماد) اجرا می‌شود. این تحلیل به دنبال تبیین کیفیت فنی ابزار مورد استفاده و ارزیابی موفقیت نظام ارجاع و مداخلات پس از غربالگری در سطح ملی است.

فصل اول: چارچوب نظری و زمینۀ اجرای طرح غربالگری ملی

غربالگری سلامت روان دانش‌آموزان نه تنها یک اقدام مشاوره‌ای، بلکه یک راهبرد کلان سیاستی برای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و ارتقاء سلامت در جامعۀ دانش‌آموزی محسوب می‌شود.

۱.۱. تعریف و جایگاه نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان (نماد)

آزمون سلامت روان، زیرمجموعه‌ای از طرح گسترده‌تر «نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان» یا همان "نماد" است.¹ طرح نماد یک ائتلاف متشکل از ۹ دستگاه اجرایی است که با هدف دستیابی به یک چارچوب همکاری نظام‌مند برای مداخلۀ سریع، به‌موقع و موثر در آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان طراحی و به اجرا درآمده است.² این نظام بر دو بُعد اصلی تمرکز دارد: «تقویت عوامل محافظت‌کننده» و «کاهش عوامل مخاطره‌آمیز» در زمینه‌های مختلف آموزشی، روانی، و اجتماعی.²

اهداف سه‌گانۀ غربالگری در این چارچوب عبارتند از: ارزیابی رفتار دانش‌آموزان، شناخت تفاوت‌های فردی و اجتماعی، و در نهایت کاهش آسیب‌های اجتماعی و روانی که دانش‌آموزان را تهدید می‌کند.³

اجرای این غربالگری دارای پشتوانۀ قانونی صریح است؛ وزارت آموزش و پرورش در سند تحول بنیادین و همچنین در قوانین حمایتی نظیر برنامۀ ششم توسعه و قانون حمایت از اطفال و نوجوانان، مکلف شده است که به منظور ارتقاء سلامت روان دانش‌آموزان، اقدامات پایشی و غربالگری را به انجام رساند.⁵ این الزام، ضرورت اجرای منظم و سراسری آزمون را توجیه می‌کند.

۱.۲. بستر اجرایی و جامعه هدف طرح غربالگری

آزمون سلامت روان به صورت الکترونیکی در سامانه‌های رسمی وزارت آموزش و پرورش اجرا می‌شود. سامانۀ اصلی برگزاری آزمون، پورتال پنجره خدمات الکترونیک وزارتخانه یعنی مای مدیو (my.medu.ir) است.⁶ در برخی مراحل اجرایی نیز از سامانۀ شاد برای پاسخگویی به سؤالات استفاده شده است.⁸

جامعۀ هدف اصلی این غربالگری، دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ اول (پایه‌های هفتم، هشتم و نهم) هستند.³ با این حال، گزارش‌ها حاکی از آن است که اجرای طرح نماد در مقیاس وسیعی انجام می‌شود و در سال‌های اخیر تا ۵ میلیون دانش‌آموز در پایه‌های سوم، ششم، هفتم، هشتم، دهم و یازدهم نیز غربالگری شده‌اند.¹¹ این مقیاس گسترده، اهمیت بالای دقت روان‌سنجی و اثربخشی عملیاتی ابزار مورد استفاده را دوچندان می‌سازد. زمان‌بندی اجرای آزمون معمولاً در دو مرحله مجزا (برای مثال اواخر اردیبهشت و اوایل خرداد) یا در بازه‌های زمانی مشخص (مانند آبان تا دی ماه) سازماندهی می‌شود.⁵

۱.۳. ابزار سنجش مورد استفاده: پرسشنامه ۱۱ محوری غربالگری نماد

ابزار مورد استفاده در این غربالگری یک پرسشنامه خودگزارش‌دهی بومی است که توسط وزارت آموزش و پرورش و دفتر آسیب‌های اجتماعی طراحی و اجرا می‌شود. این ابزار بر اساس ارزیابی ۱۱ محور کلیدی در حوزۀ سلامت روان و آسیب‌های اجتماعی بنا شده است.³

این محورها دامنۀ وسیعی از سازه‌های روان‌شناختی تا عوامل محیطی و اجتماعی را در بر می‌گیرند:

1. هیجانات و عواطف در حوزه عزت نفس
2. نشاط و شادکامی
3. رفتارهای پرخطر
4. مشکلات شدید روانی (نظیر استرس و افسردگی)
5. خودآگاهی
6. اوقات فراغت
7. نگرش به مدرسه
8. مسائل و مشکلات دانش‌آموزان
9. نحوۀ مقابله با استرس و فشار روانی
10. مشکلات اقتصادی
11. حمایت خانوادگی

تعداد و تنوع این عوامل نشان می‌دهد که ابزار مذکور فراتر از یک غربالگری بالینی صرف، به عنوان یک ابزار ارزیابی نیازهای اجتماعی و توسعه‌ای طراحی شده است.³ گنجاندن متغیرهایی چون "مشکلات اقتصادی" و "حمایت خانوادگی" در کنار "مشکلات شدید روانی" بیانگر درک سیاست‌گذاران از اهمیت عوامل زمینه‌ای در سلامت روان نوجوانان است. با این حال، این پراکندگی موضوعی در ۱۱ محور، ممکن است بر خلوص و دقت روان‌سنجی زیرمقیاس‌ها تأثیر بگذارد، اما از نظر عملیاتی، مداخله چندجانبه (روان‌شناختی و مددکاری اجتماعی) را به امری ضروری تبدیل می‌کند.¹³

فصل دوم: تحلیل ساختار ابزار و بررسی روایی و پایایی

دقت و اعتبار یک آزمون در مقیاس ملی، مستلزم تأیید مداوم ویژگی‌های روان‌سنجی آن است. ابزار غربالگری سلامت روان مای مدیو، به دلیل عدم انتشار عمومی مطالعات تخصصی، با چالش‌هایی جدی در خصوص شفافیت روان‌سنجی روبروست.

۲.۱. ارزیابی روایی محتوایی و صوری

روایی محتوایی به میزان پوشش‌دهی سؤالات نسبت به دامنۀ مفهوم مورد نظر (سلامت روان نوجوانان) اشاره دارد. با توجه به جامعیت ۱۱ محور اعلام شده ³، به نظر می‌رسد این ابزار تلاش کرده تا ابعاد مختلف خطر و عوامل محافظت‌کننده را پوشش دهد. همچنین، ضرورت بومی‌سازی ابزار برای نوجوانان ایرانی (۱۳ تا ۱۵ سال) که از نظر فرهنگی و رشدی با نمونه‌های بزرگسال یا فرهنگ‌های دیگر متفاوتند، حیاتی است.¹⁵

با این حال، برخی از اجراکنندگان میدانی و مشاوران در مدارس به این نکتۀ مهم اشاره کرده‌اند که برخی واژگان تخصصی و عبارات مورد استفاده در پرسشنامه برای دانش‌آموزان متوسطه اول کاملاً مفهوم نبوده است (مانند اصطلاح "سایکوتیک").¹³ این عدم وضوح در زبان آزمون، به طور مستقیم روایی صوری (ظاهری) و محتوایی را تضعیف کرده و احتمال پاسخ‌دهی غیرصادقانه یا تصادفی را افزایش می‌دهد. بنابراین، اگرچه بومی‌سازی ابزار می‌تواند یک مزیت محسوب شود، اما این بومی‌سازی نیازمند بازبینی و استانداردسازی زبان آزمون برای جامعۀ هدف است.

۲.۲. بررسی روایی سازه و معمای ساختار عاملی

روایی سازه نشان می‌دهد که آیا ابزار واقعاً سازه‌های روان‌شناختی مورد ادعا (۱۱ محور) را اندازه‌گیری می‌کند یا خیر. یکی از بزرگترین ملاحظات در تحلیل این آزمون در سطح سیاستی، فقدان انتشار عمومی و شفاف مطالعات تحلیل عاملی تأییدی (CFA) یا اکتشافی (EFA) برای تأیید ساختار ۱۱ عاملی آن است.

در مقایسه، ابزارهای معتبر بین‌المللی مانند پرسشنامۀ سلامت عمومی (GHQ-28) که در ایران نیز اعتباریابی شده، معمولاً ساختار ۴ عاملی (علایم جسمانی، اضطراب، اختلال در کارکرد اجتماعی و افسردگی) را تأیید می‌کنند.¹⁶ همچنین، پژوهش‌های بومی در ایران که به ساخت مقیاس سلامت روان‌شناختی دانش‌آموزان متوسطه اول و دوم پرداخته‌اند (مانند مقیاس ۱۴۴ آیتمی خودگزارش‌دهی)، ساختار ۶ مؤلفه‌ای را به عنوان الگوی بهینه گزارش داده‌اند.¹⁸ تفاوت ساختاری بین ۱۱ محور اجرایی و ۴ یا ۶ عامل تأیید شده در پژوهش‌های آکادمیک، لزوم تأیید علمی ساختار ابزار مورد استفاده در مای مدیو را برجسته می‌سازد.

مسئلۀ جعبه سیاه (Black Box Problem):

عدم شفافیت علمی در مورد روایی سازه، یک «جعبه سیاه» ایجاد کرده است. هنگامی که ابعاد یک ابزار غربالگری در مقیاس ملی فاقد بررسی و مستندسازی علمی عمومی باشند، متخصصان نمی‌توانند اطمینان یابند که تخصیص منابع بر اساس عوامل مستقل و معتبری صورت می‌گیرد. تصمیم‌گیری‌های سیاست‌گذاری و بودجه‌بندی مداخلات، در حال حاضر مبتنی بر داده‌هایی است که سلامت ساختاری آن‌ها به طور کامل تأیید نشده است.

۲.۳. تحلیل پایایی و لزوم کالیبراسیون نمرۀ برش

پایایی یا قابلیت اعتماد، به ثبات و هماهنگی درونی نمرات آزمون اشاره دارد. پژوهش‌های مرتبط با مقیاس‌های سلامت روان در ایران ضرایب آلفای کرونباخ بالا (از ۰.۸۵ تا ۰.۹۸) را نشان می‌دهند که نشان‌دهندۀ همسانی درونی مناسب است.¹⁶ انتشار ضرایب پایایی برای زیرمقیاس‌های ۱۱ گانه در طرح نماد ضروری است.

ابهام در دقت غربالگری و نمره برش:

تعیین نمره برش (Cut-off Score) برای تفکیک دانش‌آموزان "بهنجار" از دانش‌آموزان "در معرض خطر" و "پرخطر" حیاتی است. این نمره باید بر اساس معیارهایی مانند حساسیت (توانایی تشخیص موارد بیمار) و ویژگی (توانایی تشخیص موارد سالم) کالیبره شود. در مطالعات اعتباریابی GHQ-28، حساسیت حدود $92.3\%$ گزارش شده است.19

در غیاب کالیبراسیون دقیق علمی، سیستم اجرایی نماد به مشاوران توصیه می‌کند که نتایج آزمون را "خیلی مطمئن" ندانند و آن را بیشتر به مثابه یک "نظر سنجی" تلقی کنند.¹³ این توصیۀ اجرایی در واقع اعتراف عملی به ضعف‌های احتمالی روان‌سنجی (به ویژه پایین بودن ویژگی یا حساسیت در اطراف نقطۀ برش) است. بنابراین، سیستم غربالگری به شدت به مهارت بالینی مشاور (به مثابۀ یک فیلتر انسانی) متکی است تا مشاهدات رفتاری و مصاحبه‌های دقیق، ضعف‌های بالقوۀ ابزار خودگزارش‌دهی را جبران کند.⁵

جدول زیر خلاصه‌ای از وضعیت فنی ابزار غربالگری مای مدیو در مقایسه با ابزارهای پژوهشی استاندارد را نشان می‌دهد:

مقایسه معیارهای روان‌سنجی آزمون‌های غربالگری مرتبط با نوجوانان در ایران

شاخص روان‌سنجی	GHQ-28 (استاندارد داخلی/جهانی)	مقیاس ۱۴۴ آیتمی (نمونه پژوهشی)	پرسشنامه ۱۱ محوری مای مدیو (وضعیت موجود)
روایی سازه	۴ عامل تأیید شده 16	۶ مؤلفه تأیید شده 18	۱۱ محور اعلام شده (نیازمند تحلیل عاملی تأییدی)
دقت (حساسیت/ویژگی)	حساسیت بالا (مثلاً $92.3\%$ در نمره برش لیکرت) 19	بالا (بر اساس پژوهش) 18	نامشخص، تأکید بر تأیید توسط مشاور 13
پایایی (آلفای کرونباخ)	$0.78$ تا $0.94$ 16	$0.85$ تا $0.98$ 18	داده‌های عمومی در دسترس نیست

فصل سوم: ارزیابی اثربخشی و فرایند ارجاع در نماد

اثربخشی نتایج آزمون نه تنها به کیفیت ابزار، بلکه به کارایی سیستم مداخله و ارجاع پس از غربالگری بستگی دارد. طرح نماد به عنوان یک نظام جامع، دارای اثربخشی کلان در حوزۀ آسیب‌های اجتماعی است.

۳.۱. اثربخشی در شناسایی و توجیه مداخله

آزمون غربالگری توانسته است آمارهای نگران‌کننده‌ای در مورد شیوع آسیب‌ها ارائه دهد و اجرای اقدامات پیشگیرانه را توجیه کند. برای مثال، مسئولین آموزش و پرورش به گزارش‌هایی مبنی بر وجود $19.7\%$ رفتار پرخطر در بین دانش‌آموزان پسر مقطع متوسطه اول و همچنین $19.6\%$ خشونت بالا در بین دانش‌آموزان دختر اشاره کرده‌اند.³ این آمارها نشان‌دهندۀ یک شیوع بالا است که لزوم مداخله در مقیاس وسیع را تأیید می‌کند.

نتایج آزمون به‌موقع در اختیار مشاوران مدرسه قرار می‌گیرد. اگر دانش‌آموز در سطح نرمال ارزیابی شود، اقدامات "رشد مدارانه" برای او در نظر گرفته می‌شود؛ اما اگر پرسشنامه نشان‌دهندۀ وجود مسئله‌ای در مقیاس‌های سلامت روان باشد (مانند افسردگی یا استرس)، مشاور مدرسه مداخله اولیه را آغاز کرده و خانواده را در جریان قرار می‌دهد.⁵

۳.۲. ساختار و کارایی نظام ارجاع چندسطحی نماد

اثربخشی عملیاتی طرح نماد عمدتاً به دلیل ساختار مداخله‌ای هشت‌بخشی آن است که صرفاً به شناسایی اکتفا نمی‌کند. این ساختار شامل: غربالگری، آموزش، مداخلۀ مدرسه‌ای، تشخیص و درمان، مددکاری اجتماعی، اورژانس روان‌اجتماعی، پیگیری و مراقبت است.²

نظام ارجاع نماد، یک پروتکل تخصصی و چندلایه است:

• سطح مدرسه: مشاور بر اساس نمرۀ برش (نقاط بسیار بالا که با خط قرمز مشخص شده‌اند) ¹³ دانش‌آموزان پرخطر و در معرض خطر را شناسایی می‌کند. مداخلۀ اولیۀ مدرسه شامل مشاورۀ فردی و گفت‌وگو با خانواده است.¹³
• ارجاع داخلی: اگر مسئله جدی‌تر باشد، دانش‌آموز به هسته یا مرکز مشاورۀ تخصصی درون‌سازمانی آموزش و پرورش ارجاع داده می‌شود.⁵
• ارجاع برون‌سازمانی و مددکاری: در موارد حادتر یا نیاز به حمایت‌های خاص (مانند مشکلات اقتصادی یا سوء مصرف مواد)، ارجاع به مراکز همکار در بیرون از آموزش و پرورش (تحت ائتلاف نماد، مانند وزارت بهداشت یا سازمان بهزیستی) صورت می‌گیرد.¹⁴ در این بخش، مددکاری اجتماعی وارد عمل شده تا برای دانش‌آموزان در معرض خطر و پرخطر، پیگیری‌های لازم را انجام داده و برای تأمین هزینه‌های درمان کمک جذب کند.¹⁴

این ساختار نشان می‌دهد که موفقیت طرح متکی بر یک زنجیرۀ اقدام (Action Chain) است؛ به این معنی که حتی اگر دقت ابزار غربالگری (فاز اولیه) کامل نباشد، جامعیت فرایند مداخله، مددکاری و پیگیری (فازهای بعدی) است که اثربخشی نهایی طرح را تأمین می‌کند.

۳.۳. ارزیابی اثربخشی کلان برنامه نماد

بررسی‌های علمی اثربخشی برنامۀ نماد به عنوان یک کلان‌پروژه در کاهش آسیب‌های اجتماعی را تأیید کرده‌اند. مطالعات حاکی از آن است که اجرای این برنامه تأثیر معناداری در کاهش آسیب‌های اجتماعی از جمله ترک تحصیل و مشکلات رفتاری داشته است. مدل رگرسیون نشان می‌دهد که اجرای برنامۀ نماد توانسته است $45\%$ از واریانس کاهش آسیب‌های اجتماعی را تبیین کند.²¹

این یافته کلان، بیانگر یک نکتۀ کلیدی است: اثربخشی برنامۀ نماد بیش از آنکه صرفاً به کیفیت ابزار غربالگری وابسته باشد، تابعی از کیفیت و ظرفیت نظام مداخله و حمایت جامع پس از غربالگری است. اطلاعات حاصل از غربالگری (مانند برجسته شدن مشکلاتی نظیر مسائل اقتصادی و نیازهای دانش‌آموزان در نمودارهای نتایج) ¹³، به عنوان یک دماسنج سیاستی عمل می‌کند و نقاط ضعف کلان اجتماعی را که بر آموزش تأثیر می‌گذارد، نشان می‌دهد و سازمان را به سمت تقویت خدمات مددکاری سوق می‌دهد.¹³

فصل چهارم: چالش‌ها، موانع و نقدهای تخصصی بر اجرای طرح

با وجود طراحی یک سیستم جامع و اثربخشی کلان آن، اجرای طرح نماد با موانع حیاتی در حوزۀ منابع و کیفیت مواجه است که کارایی آن را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد.

۴.۱. چالش‌های کمبود منابع انسانی و ظرفیت مداخله

بزرگترین تهدید برای اثربخشی پایدار طرح نماد، محدودیت ظرفیت انسانی برای پاسخگویی به حجم ارجاعات است. در حالی که غربالگری موفق شده است حجم بالایی از دانش‌آموزان پرخطر (نزدیک به $20\%$ در برخی محورها) ³ را شناسایی کند، کمبود مشاوران و مربیان پرورشی متخصص در مدارس، توانایی نظام آموزشی برای ارائه مداخلۀ به‌موقع و کیفی را محدود کرده است.²³

یک کارشناس آموزش و پرورش اذعان کرده است که میزان پشتیبانی آموزش و پرورش از امور تربیتی در مدارس کمتر از حد انتظار بوده و پست‌های معاونت پرورشی به تعداد واقعی احیا نشده‌اند.²³ غربالگری گسترده در شرایط کمبود منابع مداخله، می‌تواند منجر به انباشت پرونده‌های ارجاعی (تراژدی تریاژ) شود. این وضعیت، شناسایی اختلال جدی بدون توانایی ارائه درمان مناسب، از نظر اخلاقی و عملیاتی، خطرناک است و سرمایه‌گذاری در فاز غربالگری را بی‌استفاده می‌سازد. آموزش و پرورش برای حل این مشکل، نیاز مبرمی به تربیت و جذب نیروهای اختصاصی مشاور و آموزش معلمان برای آشنایی با نشانه‌های مشکلات سلامت روان و نحوۀ واکنش مناسب دارد.²³

۴.۲. چالش‌های فنی و کیفی آزمون خودگزارش‌دهی

اجرای آزمون به صورت خودگزارش‌دهی و آنلاین، ذاتاً با چالش‌هایی همراه است که دقت نتایج را کاهش می‌دهد. این چالش‌ها عبارتند از:

1. عدم قطعیت نتایج: همانطور که مشاوران اجرایی اعلام کرده‌اند، نتایج تست کاملاً مطمئن نیست و نیاز به تأیید از طریق مشاهده رفتاری دارد.¹³ این امر نشان می‌دهد که ابزار نمی‌تواند به تنهایی برای تشخیص یا ارجاع قطعی استفاده شود و باید صرفاً یک ابزار هشدار اولیه تلقی گردد.
2. فقدان بازخورد حمایتی مستقیم: انتقاد مهم دیگر این است که برای افزایش اثربخشی و خودآگاهی، بهتر بود یک نتیجۀ ساده و شخصی، بدون برچسب‌زنی، در سامانۀ مای مدیو برای دانش‌آموزان ارسال می‌شد تا مشارکت آنان و خانواده‌ها در فرایند ارتقاء سلامت روان افزایش یابد.¹³
3. چالش دسترسی و اجرا: اجرای آزمون در بستر آنلاین مای مدیو و شاد ⁸ مستلزم دسترسی یکسان به ابزارهای هوشمند و اینترنت است. مشکلات اقتصادی گزارش شده توسط دانش‌آموزان ¹³ می‌تواند مانعی برای آموزش رایگان و همچنین مشارکت کامل و با کیفیت در آزمون‌های آنلاین باشد.

۴.۳. نقدهای کلان سیاست‌گذاری و ابعاد مغفول مانده تربیتی

علیرغم تمرکز بر سلامت روان، طرح با انتقادات ساختاری در حوزۀ آموزش و پرورش مواجه است. مسئولین اذعان دارند که در نظام آموزشی، عموماً تنها به حوزۀ «تربیت علمی و فناوری» توجه می‌شود و پنج حوزۀ کلیدی دیگر تربیت شامل تربیت دینی اخلاقی، تربیت سیاسی و اجتماعی، تربیت زیستی و بدنی، تربیت هنری و زیبا شناختی و تربیت اقتصادی و حرفه‌ای، مغفول مانده یا بسیار سطحی مورد توجه قرار می‌گیرند.³

این عدم توازن در تربیت، باعث می‌شود که مشکلات ریشه‌ای نوجوانان، حتی پس از غربالگری و مداخلۀ روان‌شناختی، همچنان باقی بمانند. نتایج آزمون که مسائل اقتصادی، نحوه مقابله با استرس، و حمایت خانوادگی را برجسته می‌کنند ³، به روشنی نشان می‌دهند که برای موفقیت پایدار نماد، باید این پنج حوزۀ مغفول مانده به طور جدی در برنامه‌ریزی‌های آموزشی و پرورشی (مانند درس تفکر و سبک زندگی) بازآموزی شوند.³

انتقاد تخصصی دیگری نیز مطرح است مبنی بر اینکه در سیاست‌گذاری‌های کلان سلامت روان، نگاه کاملاً روان‌پزشکانه غالب بوده و جای حضور و مشارکت گسترده‌تر متخصصان روانشناسی، مددکاری اجتماعی و حقوقدانان در سازمان‌هایی که ذیل ائتلاف نماد فعالیت می‌کنند، خالی است.²⁵

فصل پنجم: نتیجه‌گیری، جمع‌بندی و پیشنهادهای راهبردی تخصصی

تحلیل ویژگی‌های روان‌سنجی و اثربخشی آزمون سلامت روان دورۀ متوسطه اول در سامانۀ مای مدیو (طرح نماد)، نشان می‌دهد که این برنامه در ارزیابی و کاهش آسیب‌های اجتماعی دارای توانمندی‌های ساختاری و آماری است، اما در سه حوزۀ اصلی، یعنی "شفافیت علمی ابزار"، "ظرفیت انسانی مداخله"، و "بازخورد حمایتی"، با چالش‌های جدی مواجه است.

۵.۱. خلاصۀ یافته‌های کلیدی

1. اثربخشی سیستمی (Efficacy): طرح نماد به عنوان یک نظام جامع (غربالگری، آموزش، مددکاری، ارجاع، پیگیری) در مقیاس کلان، مؤثر شناخته شده و به تبیین بخش قابل توجهی (حدود $45\%$) از کاهش آسیب‌های اجتماعی کمک کرده است.²¹
2. ابهام روان‌سنجی (Validity & Reliability): ویژگی‌های فنی ابزار ۱۱ محوری مورد استفاده، به دلیل عدم انتشار عمومی مطالعات تحلیل عاملی و ضرایب پایایی (Black Box Effect)، دچار ابهام است. این وضعیت اعتبار علمی داده‌های مورد استفاده برای سیاست‌گذاری کلان را تضعیف می‌کند و سیستم را وادار به اتکا بر قضاوت بالینی مشاوران می‌کند.¹³
3. تهدید ظرفیت عملیاتی (Capacity Constraint): با شناسایی حدود $20\%$ دانش‌آموزان در معرض خطر و پرخطر ³، کمبود نیروی انسانی متخصص (مشاور و مربی تربیتی) اصلی‌ترین عامل تهدیدکننده اثربخشی عملیاتی نظام ارجاع نماد محسوب می‌شود.²³
4. اولویت‌های اجتماعی-اقتصادی: نتایج آزمون نشان‌دهندۀ اهمیت بالای عوامل زمینه‌ای مانند مشکلات اقتصادی و حمایت خانوادگی است.¹³ این یافته، لزوم ادغام مداخلات روان‌شناختی با خدمات مددکاری اجتماعی و تأمین منابع مالی برای دانش‌آموزان نیازمند را تأیید می‌کند.

۵.۲. پیشنهادهای تخصصی برای ارتقاء ویژگی‌های روان‌سنجی ابزار

برای افزایش اعتماد علمی و بهبود دقت ابزار غربالگری، اقدامات زیر ضروری است:

1. مستندسازی و انتشار تحقیقات روان‌سنجی: باید فوراً داده‌های کلان غربالگری مورد تحلیل عاملی تأییدی (CFA) قرار گیرند. نتایج تأیید ساختار ۱۱ محوری یا هر مدل عاملی بهینه‌تری که به دست می‌آید، باید در قالب مقالات علمی-پژوهشی در دسترس جامعه تخصصی قرار گیرد تا ابهام در روایی سازه برطرف شود.
2. کالیبراسیون نمرات برش: نمرات برش تفکیکی (برای سطوح خطر متوسط و شدید) باید با استفاده از روش‌های استاندارد اعتباریابی (مانند مقایسۀ همزمان با ابزارهای تشخیصی تخصصی و مصاحبۀ بالینی) کالیبره شوند تا حساسیت آزمون در شناسایی موارد نیازمند به مداخلۀ جدی، به حداکثر برسد.¹⁹
3. بهینه‌سازی زبان آزمون: با هدف ارتقاء روایی صوری، عبارات و اصطلاحات تخصصی آزمون باید برای سطح درک دانش‌آموزان متوسطه اول شفاف‌سازی و بومی‌سازی شوند تا احتمال پاسخ‌دهی غیردقیق کاهش یابد.¹³

۵.۳. پیشنهادهای راهبردی برای افزایش اثربخشی عملیاتی و پایدارسازی نماد

برای تبدیل نتایج غربالگری به اقدامات پایدار و موثر، توجه به افزایش ظرفیت عملیاتی ضروری است:

1. تأمین نیروی انسانی تخصصی: حیاتی است که بودجۀ لازم برای استخدام مشاوران و مربیان پرورشی با تخصص کافی (به ویژه در حوزۀ روانشناسی و مددکاری اجتماعی) تأمین شود. تخصیص این منابع باید بر اساس حجم دانش‌آموزان پرخطر شناسایی شده در هر منطقه صورت گیرد تا نسبت مشاور به دانش‌آموز به حد استانداردهای ملی و جهانی نزدیک شود.²³
2. نظارت بر اجرای کامل پروتکل ارجاع: باید سازوکارهای نظارتی قوی برای اطمینان از این امر ایجاد شود که تمامی دانش‌آموزان در سطوح خطر متوسط و شدید، طبق پروتکل، نه تنها به هسته‌های مشاوره بلکه به مراکز بیرونی و خدمات مددکاری ارجاع شده و فرآیند پیگیری وضعیت آنان تا حصول نتیجه (از جمله تأمین هزینه‌های درمان در صورت لزوم) به طور کامل مستندسازی شود.¹⁴
3. تلفیق داده‌های غربالگری در برنامۀ درسی: نتایج حاصل از محورهای اجتماعی-اقتصادی (مانند نحوه مقابله با استرس، اوقات فراغت، مشکلات اقتصادی) باید به طور نظام‌مند برای بازبینی و تقویت محتوای آموزشی دروسی مانند تفکر و سبک زندگی مورد استفاده قرار گیرد. این امر به تقویت پنج حوزۀ مغفول ماندۀ تربیتی کمک کرده و رویکرد جامع‌تر طرح نماد را تضمین می‌کند.³
4. ایجاد ماژول بازخورد محرمانه در مای مدیو: برای افزایش خودآگاهی و ترغیب خانواده‌ها به مشارکت، لازم است ماژولی در سامانۀ مای مدیو طراحی شود که نتایج کلی و حمایتی آزمون (به صورت خصوصی و بدون اصطلاحات برچسب‌زننده) را به زبان ساده در اختیار دانش‌آموز و والدین قرار دهد.¹³ این اقدام شفافیت را افزایش داده و زمینۀ ارجاع خودخواسته را فراهم می‌آورد.²⁶

 

نظرات :

نظرتان را بنویسید :

نظر شما

نام *

نام خانوادگی *

ارسال نظر